‘Voormalige Stasi-officieren bewaken Angela Merkel’, ‘Omroep blijkt broeinest van oud-spionnen’, en ‘Politicus Gregor Gysi een verklikker?’. De afgelopen jaren verschenen er regelmatig krantenberichten over het Stasi-verleden van publieke figuren. In 2009 kwam het nieuws naar buiten dat zo’n zeventienduizend huidige werknemers bij de Duitse overheid vroeger in dienst waren van de Stasi. Die geheime dienst van de DDR was medeverantwoordelijk voor meer dan tweehonderdduizend politieke gevangenen en circa duizend moorden op Oost-Duitsers die de DDR probeerden te ontvluchten. Hoewel voormalig Stasi-medewerkers na de val van de muur officieel geen overheidsfunctie meer mochten bekleden, blijkt de praktijk weerbarstiger. Hoe is dat de verklaren?
“Zelfs de top van de DDR is er vrij goed vanaf gekomen”, vertelt historicus en Stasi-expert Willem Melching. “Ministers en staatssecretarissen uit die tijd werden wel veroordeeld op grond van misdaden tegen de menselijkheid, maar meestal hoefden zij niet of maar kort naar de gevangenis, of ze kregen een taakstraf.” Erich Honecker (partijleider van 1971 tot 1989) werd bijvoorbeeld aangeklaagd wegens de verantwoordelijkheid voor de dood van 192 mensen, maar dankzij gezondheidsproblemen kwam het nooit tot een veroordeling; hij emigreerde naar Chili. Zijn opvolger Egon Krenz kreeg met 6,5 jaar een relatief lange straf voor schietbevelen, maar werd na drie jaar vrijgelaten na al enige tijd een taakstraf te hebben vervuld: hij moest afgedankte vliegtuigen verkopen aan Rusland. Ook Stasi-chef Erich Mielke ging na twee jaar vrij uit vanwege zijn zwakke gezondheid. Melching: “West-Duitsland had ten tijde van de muur zaken gedaan met mensen als Honecker, dat maakte strengere straffen gênant.”
EEN LAND NAAR DE KNOPPEN HELPEN, STAAT NIET IN HET WETBOEK
De laag ónder de top kon alleen worden veroordeeld als zij misdaden hadden begaan volgens het DDR-recht, niet als zij ‘gewoon’ hun werk hadden gedaan. Volgens Melching was dit tijdens de eenwording een concessie van de oude Bondsrepubliek aan de DDR, ook om eindeloze processen te voorkomen. Bovendien: “Machtsmisbruik of een land naar de knoppen helpen, staat niet in het wetboek - ook al voelt dat voor slachtoffers heel onrechtvaardig.” Een andere verklaring voor de milde omgang met voormalige Stasi-medewerkers na de val van de muur is dat 91 duizend Duitsers voor de Stasi werkten en nog eens honderdduizenden mensen als zogenoemde ‘Inoffizieller Mitarbeiter’ hun vrienden, familie en buren verraadden aan de geheime dienst. “Als al deze mensen hun functie hadden verloren, zou dat tot grote ontwrichting en ontevredenheid hebben geleid in de Duitse samenleving”, denkt Melching. Hij trekt een vergelijking met de Verenigde Staten die na de oorlog in Irak de mensen van het regime massaal afzetten. “Dat is in mijn ogen een van de oorzaken van de opkomst van terreurorganisatie IS”.
VOORMALIG STASI-MEDEWERKERS KRUIPEN UIT HUN SCHULP
Slachtoffers van het DDR-regime vinden het moeilijk te verkroppen dat de voormalig Stasi-medewerkers nog altijd met fluwelen handschoenen worden aangepakt. Zo zijn de namen van Stasi-agenten in openbare archieven afgeplakt. Delen van archieven zijn bovendien steeds minder toegankelijk vanwege de processen die voormalig Stasi-medewerkers aanspannen met een beroep op hun privacy. Talrijke oud-gedienden van de veiligheidsdienst hebben het bovendien voor elkaar gekregen dat verwijzingen naar hun verleden zijn verwijderd uit boeken en tentoonstellingen.
Die aanvallende houding van de oud-Stasi is typerend. In de eerste jaren de val van de muur hielden zij zich stil, maar de afgelopen tien jaar kropen zij steeds meer uit hun schulp en verdedigen zij openlijk de DDR. “Ze zijn er veelal van overtuigd dat de DDR enkel mislukt is door toedoen van het Westen en Gorbatsjov”, aldus Melching. “Ze doen alsof de Stasi een onschuldige kwajongensorganisatie was; dat is natuurlijk wel heel brutaal”. De Stasi was volgens Melching echt heel anders dan de geheime diensten zoals we die nu kennen. “De reikwijdte waarin de Stasi in het privéleven van individuen dook, was enorm. Je kon nog geen promotie krijgen op je werk zonder dat de Stasi zich ermee bemoeide.” Hij beziet een merkwaardig verschijnsel: “Als je zegt: ik was vroeger bij de NSB, dan lig je er overal uit, maar zeg je dat je bij de Stasi zat, dan is dat volgens sommigen juist stoer.”