STRATEGIE 6: Houd de waarheid voor je

Eva Pieper (1956) leerde al jong de waarheid te verdraaien en naar haar hand te zetten. Ze loog als ze voelde dat ze daardoor buiten gevaar kon blijven. Bijna iedereen deed dit in Oost-Duitsland (DDR). Want wat je werkelijk dacht of had gedaan, kon je vaak beter voor je houden: het kon zomaar gruwelijke consequenties hebben. Pieper hield vaak zelfs tegenover haar vader de waarheid voor zich, omdat hij een hoge positie in de communistische partij had. Na haar gedwongen vertrek uit de DDR, eind 1978, kostte het haar jaren om erop te vertrouwen dat ze gewoon kon zeggen wat ze dacht. Pieper werkt als life coach en presentatietrainer in Amsterdam. 

De DDR

Na de Tweede Wereldoorlog werd Duitsland opgedeeld in een deel dat door de geallieerden werd gecontroleerd, en een deel dat onder de macht van de Sovjet-Unie viel. Oost-Duitsland, vanaf 1949 officieel de Duitse Democratische Republiek (DDR) genoemd, werd geleid door de communistische SED, een marionettenpartij van de Sovjet-Unie. Nadat het IJzeren Gordijn de grens tussen oost en west hermetisch had afgesloten, besloot de SED tot de bouw van een muur om Berlijn – niet bedoeld om vluchtelingen buiten te houden, maar om te voorkomen dat de eigen inwoners naar het westen zouden vluchtten. Met behulp van terreur, censuur en een enorme geheime politiedienst (Stasi) werd elk kritisch geluid onderdrukt. Pas eind jaren tachtig, toen in de Sovjet-Unie Michail Gorbatsjov aan de macht kwam, groeide het openlijk verzet tegen het regime. Op 9 november 1989 viel de Muur en een jaar later werden Oost- en West-Duitsland herenigd.

Share this

STRATEGIE 5: Vlucht!

“Nee, ik vond het helemaal niet erg om weg te gaan en alles achter te laten. Vluchten betekende een kans op een betere toekomst.” Fernando Lameirinhas (1944) werd geboren in de Portugese stad Porto en vluchtte op zijn vijftiende met zijn broers en moeder naar België en later naar Nederland. Zijn vader was een jaar eerder al vertrokken, omdat hij gevaar liep vanwege zijn ‘linkse sympathieën’. Lameirinhas werd een succesvol muzikant, maar zijn verleden heeft hij nooit achter zich gelaten: “Al vijftig jaar maak ik liedjes die te maken hebben met mijn vlucht uit Portugal”. 

Portugal onder Salazar

Hij werd ‘de boekhouder’ genoemd: António de Oliveira Salazar was een van de langst zittende dictators van Europa. Tussen 1932 to 1968 leidde hij als premier de zogenaamde Estado Novo, de Nieuwe Staat. Zijn ideologie was katholiek, nationalistisch met fascistische trekken, al ontkende hij die zelf. Door censuur en een stevige geheime dienst werd de oppositie, met name de communistische, onderdrukt. Na zijn dood werd het land nog steeds autoritair geleid, tot in 1974 de soldaten de kant van de oppositie kozen en de Anjerrevolutie uitbrak. In 1975 werden de eerste vrije verkiezingen in vijftig jaar gehouden.

Share this

STRATEGIE 4: Kweek je eigen groenten

Piret Toomet (1970) was zoals ze dat zelf noemt ‘een post-Siberië baby’. Tot 1991 maakte Estland deel uit de Sovjet-Unie. Toomets vader zat jarenlang in een strafkamp en kwam getraumatiseerd terug. Praten over zijn gevangenschap deed hij niet, werken in zijn tuin des te harder. Over zijn groenten had hij controle, een goede oogst maakte hem trots. Bovendien garandeerde hij zo dat er genoeg eten was in de barre winters. Een moestuin onderhouden en groente inleggen is volgens Toomet nog steeds typisch Ests. Bijna dertig jaar na de val van het communisme zorgt ze er elk jaar voor dat haar kelder voor de winter is gevuld met potten jam en groenten. Het is alsof het in haar dna zit. 

Estland als onderdeel van de Sovjet-Unie

In 1939 sloten Adolf Hitler en Jozef Stalin het geheime Molotov–Ribbentroppact, waardoor Estland na de Tweede Wereldoorlog onderdeel werd van de Sovjet-Unie. Al in 1941 deporteerde de Sovjets 10.000 Esten naar de Goelag. De deportaties gingen tot in de jaren vijftig door. In de jaren tachtig kwam er voorzichtig verzet tegen de bezetting. In 1989 vormden 2 miljoen Esten, Letten en Litouwers een 600 km lang lint over twee grenzen heen door elkaars handen vast te houden. Het werd een van de meest bijzondere protestacties ooit. In 1991 viel de Sovjet-Unie uiteen en verklaarde Estland zich onafhankelijk. De Russen die zich sinds de bezetting in Estland hadden gevestigd, kregen geen staatsburgerschap. Alleen als ze de taal leren en trouw zweren aan het land, kunnen ze een Ests paspoort krijgen. Zonder staatsburgerschap kun je je in Estland niet verkiesbaar stellen. Inmiddels zijn de meeste Estse Russen genaturaliseerd en is het Russisch als taal geaccepteerd. 

 

Share this

STRATEGIE 3: Vertrouw niemand

In het Tsjechoslowakije van na de Tweede Wereldoorlog werd alles en iedereen in de gaten gehouden. Er hingen camera’s en werkelijk iedereen kon een verklikker zijn. Van kinds af aan wist je dat je maar beter niemand kon vertrouwen. Het leven in zo’n systeem verandert je voor altijd, weet Richard Ernest (1938). Ernest was journalist en verhuisde naar Nederland om hier als correspondent te werken. Hij woont met zijn vrouw in de Bijlmer in Amsterdam. 

Communistisch Tsjechoslowakije

Na de Tweede Wereldoorlog was Tsjechoslowakije het enige land onder Sovjet-invloed, waar een meerderheid van de bevolking zelf voor het communisme gekozen had. Al snel ontstond er een politiestaat met strafkampen en gevangenissen waarin gemarteld werd. Rond 1967, onder Alexander Dubček, brak een periode van relatieve vrijheid aan. Aan deze Praagse Lente kwam een abrupt einde toen 450.000 Warschaupact-troepen het land binnenvielen met tanks om ‘orde op zaken’ te stellen. Er brak een periode aan van totale apathie onder de bevolking, totdat een groep dissidenten rondom dichter en toneelschrijver Václav Havel in de jaren tachtig steeds meer invloed kreeg. In 1989 gingen de Tsjechen en Slowaken massaal de straat op. Symbolisch rinkelend met sleutels eisten ze tijdens deze Fluwelen Revolutie een einde aan de dictatuur. Václav Havel werd met zijn kunstenaarsvrienden op het zadel gehesen en organiseerde de eerste vrije verkiezingen.

Share this

STRATEGIE 2: Wees niet bang

Iwona Bielecka (1960) groeide op in communistisch Polen en was de dochter van een hoge officier. Toen ze ging studeren werd ze steeds kritischer op het systeem. Ze werkte mee aan stakingen en ondergrondse activiteiten tegen het regime. Haar motto: heb lef. Wanneer je niet bang bent, kun je je autonomie behouden en je vrij voelen. In 1988 verhuisde ze naar Nederland. Ze werkt in Brabant als psychotherapeut. Zij en haar man hebben een grote voorliefde voor antieke motoren.

Dictatuur in Polen

Na de Tweede Wereldoorlog viel Polen binnen de invloedsfeer van de Sovjet-Unie en leidde de communistische partij het land met harde hand. Eind jaren zeventig ontstond er kortstondig meer vrijheid, maar nadat stakingen in 1981 het hele land wekenlang hadden platgelegd, werd de Staat van Beleg afgekondigd. Tanks en soldaten bevolkten de straten en oppositiebewegingen werden opnieuw verboden. In 1988 begon de Poolse regering rondetafelgesprekken met de ondergrondse vakbond Solidariteit onder leiding van Lech Wałęsa. Die gesprekken leidden tot gedeeltelijk vrije verkiezingen in 1989. In 1991 werden de eerste echt vrije parlementsverkiezingen gehouden. 

 

Share this

STRATEGIE 1: Vlucht in je hoofd (of in boeken)

Mira Feticu (Breaza, 1973) herinnert zich van haar jeugd in communistisch Roemenië vooral de honger, die zo erg was dat ze zelfs aasde op de kruimels die van tafel vielen. Dertig jaar na de val van het communisme kan ze nog steeds in huilen uitbarsten als er keuze is uit maar liefst twee soorten brood. Om de dagelijkse realiteit te ontvluchten, ging ze in boeken ‘wonen’. Daar vond ze een parallel universum vol gedachten en mogelijkheden die ondenkbaar waren onder dictator Nicolae Ceaușescu. Feticu werd dichter en schrijver en verhuisde in 2005 naar Nederland. In haar autobiografische roman Al mijn vaders schreef ze: “Bouw een muur van boeken om je heen, zo hoog dat de wereld niet meer te zien is”. 

Communistisch Roemenië

Roemenië werd tussen 1967 en 1989 met harde hand geleid door Nicolae Ceaușescu en zijn vrouw Elena. Het communistische land raakte steeds meer geïsoleerd en was straatarm. In december 1989 ontstond er een volksopstand, die met geweld werd beantwoord en waarbij waarschijnlijk ruim duizend doden vielen. Het dictators-echtpaar werd opgepakt en na een schijnproces op Eerste Kerstdag van datzelfde jaar zonder pardon geëxecuteerd. 

 

Share this

Colofon HOW TO SURVIVE A DEMOCRATIE – pop-up museum

Dertig jaar na de val van de laatste dictaturen in Europa, presenteert het Iron Curtain Project in samenwerking met Stichting Autres Directions en Studio Europa het ‘How to Survive a Democracy Pop-up Museum’.

Creatieve leiding: Tijl Akkermans & Emmie Kollau
Zakelijke leiding: Tijl Akkermans
Curator: Emmie Kollau
Ontwerp: Tijl Akkermans
Productie: Aldus’ producties
Realisatie ruimtelijk ontwerp: Anything is Possible
Doeken en prints: PPS Imaging
Bouwbegeleiding: Tijl Akkermans
Technische architectuur: Sylvain Vriens
Teksten: Emmie Kollau
Eindredactie tekst: Liza Titawano
Vertaling: Heleen Schröder

Boiling Frog Game
Research en concept: Catrien Spijkerman, Tijl Akkermans, Adinda Akkermans, Emmie Kollau
Ontwerp: Tijl Akkermans
Web development: Kresten van Leeuwen
Symbolen en animaties: Janneke de Rooij
Geluid: Emmie Kollau
Vertaling: Catrien Spijkerman

WinWin
Concept: James Graves en Nienke Huitenga
Development: James Graves en Amanda Verberne
Ruimtelijk ontwerp: Tijl Akkermans

Video’s
Regie/Interviews: Emmie Kollau
Camera/Geluid: Maarten Kal
Montage: Emmie Kollau, Maarten Kal
Animation: Ineke Goes
Research: Emmie Kollau, Catrien Spijkerman, Caspar van Gemund

Populist Game
Concept/tekst/research: Emmie Kollau
Interactief ontwerp: Tijl Akkermans
Webdevelopment: Kresten van Leeuwen
Vertaling: Heleen Schröder
Geluid: Emmie Kollau

Moving Posters
Concept en ontwerp: Tijl Akkermans
Research: Emmie Kollau
Realisatie: Anything is possible

Mogelijk gemaakt met steun van:
European Fund for Citizens, Studio Europa Maastricht, Stimuleringsfonds Creatieve Industrie, Act for Liberty.

Onze dank gaat uit naar:
De mensen van Masterpeace en het Museum of Occupations in Tallinn, Evert van der Zweerde, Yvette Nieuwstad, Lieke Noorman, Filipe Oliveira Rodriguez, Caspar van Gemund, Mathieu Segers (Maastricht University), Anne-Marijn Epker (De Balie), Pilar Tena (Cervantes Instituut), Adinda Akkermans, Roos Menkhorst, Mira Zeehandelaar, Noor Hulskamp, Drieuwes de Jongh, Liza Titawano en vooral alle mensen die hun persoonlijke verhaal de afgelopen jaren met ons deelden, met name Eva Pieper, Dick Ernest, Piret Toomet, Fernando Lameirinhas, Iwona Biliecka en Mira Feticu.

Bronnen
Voor de ontwikkeling van dit museum is gebruik gemaakt van ontelbaar veel bronnen. Voor een bronvermelding,
zie www.ironcurtainproject.eu.
We noemen hier met name de weten­schappers en schrijvers die ons denken beïnvloedden. In willekeurige volgorde: Niccolò Machiavelli, Hannah Arendt, Svetlana Alexievich, Herta Müller, Cas Mudde, Timothy Snyder, Jan-Werner Müller, Yascha Mounk, Evert van der Zweerde, Anne Applebaum, Nino Haratischwili, Francis Fukuyama, Elias Canetti, Pankaj Mishra, Edith Sheffer en vele anderen.

Share this

Hoe fixen we de democratie?: Posterwerkplaats

Een democratie betekent werk aan de winkel, het kan namelijk altijd beter. Stilstand is achteruitgang! Voor een goed werkende democratie zijn actieve burgers noodzakelijk, per slot van rekening zijn wij het systeem. Wat zou jij willen verbeteren? Waar maak je je zorgen over? En voel je je verantwoordelijk? In de posterwerkplaats maken bezoekers hun persoonlijke actieposter op basis van templates met veelzeggende symbolen. Het resultaat wordt onderdeel van de collectie van het museum. Bekijk hier alle posters.

Share this

Consensusmachine: WINWIN

Consensus en compromissen zijn onontbeerlijk om een democratie te laten werken. We kunnen
immers niet allemáál onze zin krijgen. Toch is een politicus die compromissen sluit al snel een slappeling en consensus vaak ver te zoeken in deze gepolariseerde tijd. Kijk maar naar de discussie over de Europese Unie of klimaatverandering: voor- en tegenstanders roepen vanuit hun eigen loopgraven

Share this

Democratie in beweging

Of je nou links of rechts bent, progressief of conservatief: we moeten het ergens over eens zijn, toch? Aan de wanden van het Democratielaboratorium vind je vier ‘bewegende posters’. Ze zijn vergelijkbaar met van die ouderwetse schoolposters vol spellingsregels. De regels zijn niet bediscussieerbaar. Ze geven de basiswaarden voor democratie. Als aan deze voorwaarden niet voldaan wordt, is er geen democratie. Een feit is geen mening, of nou ja, in een democratie kun je in principe natuurlijk overal over discussiëren. Door de posters in beweging te zetten, ontdek je hoe de principes werken.

Share this

How to survive a dictatorship: Een survivalgids van videoportretten

Aan de macht blijven is een vak, hoe cynisch dit ook klinkt. Sommige dictators lukt het wel vier decennia lang. Maar de bevolking is ook niet gek. In alle dictaturen ontwikkelen bewoners strategieën om het leven zo draaglijk mogelijk te maken. Vaak zijn het alledaagse dingen als: verbouw je eigen groenten, vertrouw niemand of vlucht in je eigen hoofd. In het pop-up museum vind je een serie video’s waarin Europeanen vertellen wat hun overlevingsstrategie was. Samen vormen ze als het ware een survivalgids voor in de dictatuur. Ook lees je in het museum over de manieren waarop dictators aan de macht blijven en wie de langst zittende dictator van dit moment is.

Share this

Boiling Frog Game: Test of je een vrije burger bent of een ‘gekookte kikker’

Je vrijheid in de democratie lijkt zo vanzelfsprekend, dat je het misschien niet eens merkt als hij wordt bedreigd. Wanneer je een kikker in kokend water gooit, springt hij eruit. Maar als je het water in de pan langzaam opwarmt, blijft hij zitten waar hij zit. Lekker comfortabel, tot hij levend is gekookt. Ben jij zo’n kikker? In de Boiling Frog Game testen we hoe jij denkt over je eigen vrijheid en die van anderen. Dit spel is ook onderdeel van Act for Liberty.

Share this

Game: Hoe word je een populist

In debatten over democratie gaat het vaak over populisme. Door sommigen wordt het gezien als een bedreiging van de democratie, door anderen juist als redding: eindelijk komt het volk (populus in het Latijn) aan de macht. In deze game kruip je in de huid van een populist en probeer je de Sterke Leider van jouw land te worden. In level 1 probeer je zo populair mogelijk te worden. In level 2 probeer je aan de macht te komen en in level 3 kun je de democratie omver werpen. Wie haalt de high score en is de Sterke Leider van de Dag? Oefen de game vast hier: www.populistgame.nl

Share this

Flavia Kleiner: “Ik vecht om de status quo te verdedigen”

Flavia Kleiner (1990) uit Zwitserland is historica en leider van Operation Libero

Alles wees er in 2015 op dat de rechts-populisten in Zwitserland voor de zoveelste keer een referendum gingen winnen. Dit keer waren ze van plan een nieuw artikel aan de grondwet toe te voegen waarmee immigranten die zelfs maar een kleine overtreding van de wet hadden begaan, automatisch het land uit werden gegooid. De andere politieke partijen hielden zich muisstil.

Daar werd de Zwitserse Flavia Kleiner (1990), destijds geschiedenisstudent, dus ongelofelijk boos van. Als niemand een tegengeluid liet horen, dan ging ze het zelf wel doen. Met de vrijwilligersbeweging Operation Libero zette ze een tegencampagne op en dwarsboomde daarmee de plannen van de rechts-populisten. De machtige Zwitserse Volkspartij die met bijna 30 procent van de zetels de grootste partij in het parlement vormt en die al jaren het publieke debat domineert, werd glansrijk verslagen: 59 procent van de Zwitsers stemde tegen de wet. Sindsdien behaalt Kleiner, tegenwoordig fulltime politiek activist gehuld in een ‘kogelvrijvest vol argumenten’ met Operation Libero succes na succes.

“Het voelt raar dat ik, een jong mens nota bene, degene ben die de status quo in stand probeert te houden.”

In het licht van ’68 noem jij jezelf conservatief. Hoezo?
“In 1968 vochten burgers voor vrijheden, vijftig jaar later probeer ik die vrijheden te verdedigen. Het voelt raar dat ik, een jong mens nota bene, degene ben die de status quo in stand probeert te houden. Ik vecht voor het behoud van heel basale vrijheden.”

Wat is er aan de hand?
“Iedereen wil vrijheden, maar daar horen verantwoordelijkheden bij. Anno 2018 lijkt men minder bereid die verantwoordelijkheden te dragen. Neem de terroristische aanslagen: het eerste wat men doet is de privacybescherming het raam uit gooien. Veiligheid leidt helemaal niet tot meer vrijheid, toch hameren alle populisten hierop. Het is misschien zelfs een begrijpelijke reactie, maar laten we alsjeblieft niet te snel overboord gooien waar onze ouders en grootouders zo hard voor hebben gevochten.

“Er was een groot transnationaal democratisch moment na de Eerste Wereldoorlog, en nog één na de Tweede Wereldoorlog – de basis voor de EU werd toen gelegd. Daarna kwam ’68, en ook de Val van de Muur leidde tot belangrijke democratische ontwikkelingen. Ik wil niet te dramatisch klinken, maar ik vraag me af: kunnen we een nieuw democratisch moment organiseren zonder dat er een oorlog aan vooraf moet gaan?”

Hoe probeer jij zelf dat ‘democratische moment’ op gang te krijgen?
“Door te ‘vertalen’, door in begrijpelijke taal uitleggen waar het om draait. We zijn met Operation Libero begonnen omdat we teleurgesteld waren over de politieke partijen: zij volgden de agenda en de retoriek van de SVP uit angst om stemmen te verliezen. Als de SVP zegt dat ze criminele buitenlanders het land uit willen zetten, heeft het natuurlijk geen zin om ‘criminelen’ te gaan verdedigen. In plaats daarvan maakten wij duidelijk wat er werkelijk op het spel stond: de rechtsstaat. Als het fundamentele principe dat iedereen – Zwitser of buitenlander – voor de wet gelijk is, overboord wordt gegooid, dan heeft dat consequenties voor alle burgers.”

If the fundamental principle, that everyone is treated equally before the law – whether Swiss or foreigner – is not respected anymore, then it has consequences for all people.”

Hoe voorkom je het beeld dat de liberale elite het ‘wel eventjes aan de domme burgers zal uitleggen’?
“Zo zie ik het niet. Burgers zijn doorgaans heel verstandig en redelijk, maar ook gewoon druk met hun eigen leven. Als je iets wil duidelijk maken, moet jij de moeite doen om te zorgen dat er naar je wordt geluisterd. Wij geven een visie waarvan we denken dat die belangrijk is, vervolgens besluiten burgers zelf wat ze daarmee doen.”

Share this

Thomas Decreus: ‘We stevenen af op een ramp’

Thomas Decreus (1984), Belgische journalist en filosoof

Hij wisselt journalistiek, wetenschap en activisme moeiteloos af. Thomas Decreus (1984) was in 2011 een van de organisatoren van de SHAME-betoging waar tienduizenden mensen in Brussel aan deelnamen. Tijdens deze opstand werd de toenmalige politieke impasse in België gehekeld. Ook was hij betrokken bij de Occupy-beweging. Hij schreef het boek ‘Dit is morgen’, waarin hij betoogt dat echte verandering mogelijk is. Decreus, bril, serieuze blik, kort baardje: “Revolte gaat vandaag niet meer om een utopie of een droom, ze is noodzakelijk om te overleven.”

Wat betekent 1968 in deze tijd nog?
“1968 bepaalt het politieke paradigma van vandaag: alle politiek is een reactie op dat wat er toen ter discussie stond- al wordt dit niet expliciet gemaakt. Je ziet het bij zowel rechts als links. Rechts opereert uit een soort backlash: zij proberen de culturele verworvenheden van ‘68 onderuit te halen. Ter linkerzijde is het complexer: ‘68 was in zekere zin een opstand van links tegen links. Jongeren, intellectuelen, maar ook arbeiders namen afstand van de instituties. Ook van de vakbonden, waar communistische en socialistische partijen het voor het zeggen hadden. Door ‘68 ontstonden er botsingen tussen verschillende sociale bewegingen. Nog altijd worstelt links met deze erfenis.

Hoe zou je de huidige mentaliteit omschrijven?
“Ik denk dat we te weinig pessimistisch zijn. Dat we ons te weinig de ernst beseffen van wat er op ons afkomt. We stevenen af op een ramp. Niet op zo’n ramp uit actiefilms die plots en spectaculair zal zijn. Eerder een ramp die zich langzaam voltrekt en die de samenleving ontwricht. Hoe precies? We staan voor enorme sociaal-ecologische uitdagingen. Een tijd geleden interviewde ik een klimaatwetenschapper. Hij vertelde mij: ‘Als ik in de media spreek, stel ik de zaken bewust minder scherp voor. Dit omdat ik anders niet als geloofwaardig word gezien.’ Als ik met mensen van mijn leeftijd spreek merk ik al snel dat er bij iedereen pessimisme heerst. In 1968 werd er een droom nagejaagd, nu gaat het om een wezenlijk andere samenleving.”

“We hebben de spirit van ‘68 nodig. Meer dan ooit.”

Hoe wil je die verandering in gang zetten?
“We hebben de spirit van ‘68 nodig. Meer dan ooit. Er is in deze tijd ook veel protest. Het is alleen veel heterogener en gefragmenteerder dan toen. Als journalist heb ik meegemaakt dat protesten soms wekenlang duurden, vervolgens gebeurde er niks en werd de betreffende wet er toch doorheen geduwd. Het is lastig om echt voor veranderingen te gaan in een volledig geglobaliseerde wereld. Daar ligt de uitdaging.”

We gaan misschien wel ten onder, hoe nu verder?
“Het lijkt alsof we de traditie een beetje vergeten zijn: de traditie om vragen te stellen, de traditie van antiautoritarisme. Die traditie moeten we in ere houden en verder uitbouwen. Kijk bijvoorbeeld naar Griekenland: veel vluchtelingen worden daar opgevangen in kraakpanden. Er wordt onderwijs georganiseerd en zorg. Dat zijn interessante manierem die op het moment beter werken dan door de staat georganiseerde opvang.”

“1968 heeft voor veel groepen enorm veel veranderd. In België konden vrouwen niet eens bij hun eigen bankrekening voor die tijd. Dat is niet niks. Als je niet oplet ben je verworvenheden zo weer kwijt.”

Share this

Alicja Gescinska: ‘De verbeelding aan de macht? Gezond verstand hebben we nodig!’

Alicja Gescinska (1981), Pools-Belgische filosoof en schrijver

Waar de geest van ’68 tegenwoordig te vinden is? Filosoof en schrijver Alicja Gescinska (1981) lacht schamper om die vraag. “Welk 1968? Dat van Parijs? Of dat van Polen, waar tienduizenden joden tijdens een enorme antisemitische campagne van de communistische regering werden gedwongen het land te verlaten? Of dat van Memphis, waar Martin Luther King werd vermoord?”

Gescinska, die met haar ouders in 1988 uit Polen vluchtte en opgroeide in België, moet niks hebben van de ophemelende verhalen over het revolutiejaar waarin zogenaamd alles mogelijk was. De verbeelding aan de macht? “Er zijn op dit moment mensen aan de macht die hun verbeelding heel goed gebruiken. Zij beelden zich in dat je een probleem kunt oplossen door simpelweg een muur te bouwen, of dat je feiten kunt vervangen voor ‘alternatieve waarheden’. Realiteitszin en gezond verstand – dáár is behoefte aan.”

We kunnen toch wel iets opsteken van ’68?
“We kunnen ervan leren dat burgers geen machteloze marionetten zijn. Iedere burger kan zijn stem laten horen en daarmee het verschil maken – al gebeurde dit natuurlijk lang niet alleen in ’68. Maar het moet verder gaan dan enkel het besef dat burgers verandering in gang kunnen zetten. Wat nou als we actief burgerschap niet slechts zien als een mogelijkheid, maar als een morele plicht?”

“Sommige mensen zeggen dat de democratie in Polen al dood is. Seriously? Burgers gaan daar massaal de straat op.”

We zijn onze democratische plicht vergeten?
“We hebben die nooit goed geleerd. Ik denk dat velen niet helemaal begrijpen wat democratie is. Bij elke verkiezing hoor je mensen klagen dat hun stem niet wordt gehoord. Maar democratie betekent niet dat de massa moet spreken. Het gaat erom dat we verantwoordelijkheden hebben naar elkaar, naar onze medeburgers, naar de natuur. Een actieve burger is een betrokken burger. Dat betekent dat je verder kijkt dan je eigenbelang: betrokken burgerschap gaat niet over wat jij wil, maar over wat goed is voor de gemeenschap.”

Hoe komen we daar?
“Ik wou dat ik het antwoord wist. Het is als vragen hoe je ervoor zorgt dat iemand om zijn medemens geeft. Oef. Mensen worden toch het meest in gang gezet als hun eigen portemonnee wordt aangesproken. Aan de ene kant vind ik dat we moeten proberen iedereen te betrekken, maar aan de andere kant: het doel is niet dat iedere burger actief is, het doel is gezond samenleven. Neem verplicht afval sorteren. Het doet er eigenlijk niet toe dat sommige mensen er het nut niet van inzien, of tegen hun zin sorteren – het is belangrijker dat het gebeurt.”

Je kunt wel zeggen dat niet iedereen het eens hoeft te zijn met belangrijke zaken, maar de afgelopen jaren riep de ‘boze burger’ steeds luider.
“Democratie is een systeem van constante botsing. Wil je die botsing voorkomen, dan wil je eigenlijk geen democratie meer – dan wil je een maatschappij van verlichte geesten. Dan zou je een verlichte oppermacht moeten aanstellen om te zeggen wat ‘juist’ is. Dat is  een beangstigend idee.

“Natuurlijk, het kan ook fout gaan in een democratie, zoals wanneer een ondemocratische leider wordt gekozen. In Polen staat de democratie onder druk, sommige mensen zeggen zelfs dat de democratie daar al dood is. Seriously? Burgers zijn massaal de straat op gegaan. Er is bezorgdheid, er wordt over geschreven – ik zie geen passiviteit in Polen. Het vuur in de burger vlamt daar veel harder dan in Nederland of België.”

Share this

Нового Сахарова нет

«Необходимо уметь свободно мыслить без давления»

ДВА ПОКОЛЕНИЯ, ОДНА ИСТОРИЯ

В 1968 году Андрей Сахаров написал свое новаторское эссе против ядерного оружия и гонки вооружений времён Холодной Войны. Советская власть не отблагодарила за это уважаемого русского физика-ядерщика и отправила его позднее в ссылку на квартиру в Горьком. В подъезде того же дома проживает на тот момент и юная Любовь Потапова. Тогда она не решается заговорить со знаменитым диссидентом. В настоящее время она является директором музея-квартиры Сахарова. Посетителей музея теперь раз два и обчелся, в то время как эссе Сахарова остается актуальным и через 50 лет после публикации. «Ни один из мировых лидеров не обладает его качествами»,- считает Потапова.

Автор: Флорис Аккерман   Переводчик: Яна Смирнова

 

Нижний Новгород, 2018 г.

ВСЁ ЕЩЁ АКТУАЛЬНО

«Его статья всё ещё актуальна», – говорит Любовь Потапова. Она уходит и возвращается с ламинированной страницей голландской газеты «Het Parool» от 13 июля 1968 года. Она разворачивает ее на столе в квартире-музее Сахарова в Нижнем Новгороде, за четыреста километров к востоку от Москвы. Сразу бросается в глаза заголовок “К пригодному для жизни миру за 4 этапа”. Это вторая и последняя часть знаменитого эссе Андрея Сахарова, отца советской водородной бомбы. Первая его часть была опубликована неделей ранее в газете «Het Parool».

Директор Потапова ведет экскурсию по музею Сахарова в Нижнем Новгороде спустя полторы недели с момента послания российского президента Владимира Путина в начале марта этого года, в котором он хвалится новыми сверхзвуковыми ядерными ракетами. Музей расположен в четырехкомнатной квартире, куда Сахаров был поселен в 1980 году за свою непрекращающуюся критику cоветской власти.

Потапова,направляя меня по коридору, в конце которого висит портрет Сахарова, указывает на гостиную и спальню c коричневой мебелью с оранжевой обивкой и на семейные фотографии в шкафу, расставленные как в былые времена. Она замолкает в выставочном зале, посвященном истории жизни Сахарова, которая показана на основе газетных статей, документов, фотографий и рассказов из биографии Сахарова. Это не музей с сенсорными экранами и планшетами.

Кто сейчас читает его эссе “Размышления о прогрессе, мирном сосуществовании и интеллектуальной свободе”, не может не поразиться паралеллями с настоящим временем. Ученый-ядерщик еще пятьдесят лет тому назад указывал на опасность ядерного оружия. Он порицал военную агрессию, критиковал национализм, экстремизм, диктатуры, догматизм и расизм. Сахаров призывал к интеллектуальной свободе и не только резко критиковал отсутствие демократии в Советском Союзе, но проявления расизма в США. И, что немаловажно, он предлагал решение этих проблем в четыре этапа, среди прочего путем срастания социализма и капитализма как альтернативы полному уничтожению человечества.

В офисной части музея Потапова (56 лет) ставит на стол печенье, шоколад и чай. Она говорит обдуманно и тонко, в духе бывшего жильца этой квартиры. Она не жалеет времени для рассказа о жизни и идеях человека, с которым она никогда не обменялась и словом, но который кардинально повлиял на её жизнь.

Директор Любовь Потапова показывает газету «Het Parool» со статьей Сахарова. Фото: Флорис Аккерман

Объект 1968

ДВА РЯДА КОЛЮЧЕЙ ПРОВОЛОКИ

В 1968 году Андрей Сахаров работает на Объекте – удаленном ядерном исследовательском центре среди полей и лесов, окруженном двумя рядами колючей проволоки. 10 июля 1968 года, после выхода своего эссе, он слушает радио. В своей автобиографии он пишет об этом так:

«10 июля […] я начал слушать вечерний выпуск BBC (или «Голоса  Америки», уже и не помню) и услышал упоминание своего имени. Сообщили, что 6 июля голландская газета напечатала статью члена-корреспондента  Академии Наук СССР А.Д. Сахарова […].»

Своё эссе Сахаров написал после осознания того, что для него, как представителя интеллигенции, наступил момент открыто высказаться по важным вопросам своего времени. Как отец советской водородной бомбы он чувствовал свою личную ответственность. Благодаря своей работе он знал тоталитарную советскую систему и видел опасность руководства, которое может действовать при отсутствии оппозиции. Ранее в том же году он услышал о «Пражской весне». Он чувствовал волнение, надежду и энтузиазм в отношении идей «социализма с человеческим лицом». В Советском Союзе в том году тоже произошло что-то примечательное. Сахаров назвал это своего рода мини-выпуском «Пражской весны». После того как были осуждены три диссидента в их защиту была собрана тысяча подписей. Беспрецедентно в период тогдашнего удушающего режима.

Эссе Сахарова явилось для Кремля шоком. Москве не были нужны опасные идеи советского ученого c высоким статусом, который видел сходство между Сталиным, победителем во Второй мировой войне, и Гитлером, и который не отвергал идеологического врага – капитализм. Два смертных греха. Власти запретили публикацию. Эссе закончило свои дни в самиздате (подпольных литературных изданиях) и распространилось в небольшой аудитории. Народ так ничего о нем и не узнал.

Но статья действительно нашла свой путь за границей и очутилась у голландского писателя Карела ван Хет Реве, который в то время был корреспондентом в Москве. Сахаров в своей автобиографии описывает это так: «[…] Я не знал, что несколько человек уже пытались передать рукопись за границу через корреспондента американской газеты «New York Times», но тот отказался от рукописи, так как боялся, что это будет фальсификацией или провокацией. После этого она была передана корреспонденту голландской газеты Карелу ван Хет Реве в середине июня Андреем Амальриком (диссидентом и писателем, ФА), кажется, в «Amsterdams Avondblad» (имеется в виду «Het Parool», ФА)».

Несмотря на отсутствие личного знакомства, Ван Хет Реве принес Сахарову всемирную славу. За границей внезапно слышат другой голос из закрытого советского блока. И не просто от кого-либо, а от отца советской водородной бомбы, с которым в Советском Союзе всегда обращались с большим уважением. После публикации в «The Parool» последовала публикация в «New York Times», а затем эту эстафету подхватил весь мир. «Я припоминаю, что, по данным Международной ассоциации издателей, общий объем моей статьи в 1968-1969 годах составлял восемнадцать миллионов. Я был на третьем месте после Мао Цзэдуна и Ленина и обгонял Жоржа Сименона и Агату Кристи», – не без гордости пишет Сахаров.

Андрей Сахаров

Горький, 1980 г.

МИЛИЦИОНЕР ОХРАНЯЕТ ВХОДНУЮ ДВЕРЬ

«Статья полностью изменила жизнь Сахарова», – рассказывает Потапова. Из ученого он превратился в гуманитарную, просвещенную совесть страны. Диссиденты в Советском Союзе обрели свой рупор. В 1975 году Сахаров получил Нобелевскую премию мира. Ему не разрешили покинуть страну для получения этой премии.

В 1979 году Сахаров в иностранных СМИ критикует Советский Союз за вторжение в Афганистан. Его заявления снова вызвали гнев советских лидеров, а Кремль в январе 1980 года отправляет его с женой на самолете в Горький. С билетом в один конец он отправляется в изгнание. Сахаров оказался в четырехкомнатной квартире в спальном районе города. Горький (названный в честь русского писателя Максима Горького и в 1991 году переименованный в Нижний Новгород) закрыт для иностранцев из-за наличия военной промышленности. Кремль не заинтересован в подглядывании, поэтому ни один журналист не имеет разрешения навещать Сахарова. У него нет телефона. Входную дверь охранял милиционер, а КГБ держала вахту на улице. Когда Сахаров покидал свою квартиру, он всегда находился под наблюдением агентов КГБ. За его машиной всегда следовали, часто даже на двух машинах, пытаясь его запугать. «Иногда они пытались напугать нас, создавая ситуацию, которая может закончиться катастрофой», – напишет Сахаров позже в своей автобиографии.

В подъезде дома, где жил Сахаров, подростком жила и Любовь Потапова. Она рассказывает, как за несколько дней до приезда Сахарова у многоквартирного дома  появились милицейские машины. Жильцы заподозрили, что должно произойти что-то особенное. После приезда новых жильцов все поняли, кто поселился в квартире на первом этаже. «Мы знали его в лицо. Андрей Дмитриевич был, конечно, известным физиком. Но мы не знали, почему он поселился в нашем доме.»

«От других людей, слушающих иностранные радиостанции, я услышала, почему Сахаров остался в Горьком, – продолжает директор музея Сахарова. «Но меня это не занимало. Мне было восемнадцать лет. Я училась на первом курсе и заводила новых друзей ». Она иногда встречала его у входа в квартиру, но они не обменивались ни словом. «Он понимал, что не должен с нами разговаривать. Иначе он подставил бы нас под удар. И мы знали, что нам самим тоже лучше не заговаривать с ним. Мы ничего не знали о его взглядах. Об этом мало что говорили. Вместе с другими студентами мы однажды спросили нашего преподавателя политэкономии, почему Сахаров находился в изгнании. Его ответ был: «Я не знаю и вам советую не знать».

 

Квартира, в которой Сахаров был заперт в Горьком, в настоящее время Нижнем Новгороде. Фотография: Флорис Аккерман

Горький, 1980 г.

«ЗДРАВСТВУЙТЕ, С ВАМИ ГОВОРИТ ГОРБАЧЁВ»

Вечером 15 декабря 1986 года в дверь Сахарова позвонили. Двое рабочих в сопровождении офицера КГБ начали устанавливать белый телефон. «Завтра около десяти Вам позвонят», – сообщил при прощании кагэбэшник. На следующий день в три часа дня, когда Сахаров собирался за хлебом, телефон зазвонил.

«Здравствуйте, с Вами говорит Горбачёв».

«Добрый день», – сказал Сахаров.

«Вы получите возможность вернуться в Москву, – сказал Горбачев, – указ Президиума Верховного Совета будет отменен».

Два дня спустя Сахаров и его жена сели на поезд в столицу. Освобождение Сахарова вписывалось в картину наступления послаблений в Советском Союзе под руководством Михаила Горбачёва. В Москве Сахаров стал прилагать всяческие усилия по сокращению количества ракет в Европе. Он призывал к сокращению Советской армии и указывал на опасность ядерной энергии. В марте 1989 года он был избран депутатом Верховного Совета, но скончался 14 декабря того же года. Большое количество народа пришло отдать ему последнюю дань. Два года спустя в его бывшей квартире в Нижнем Новгороде открылся музей Сахарова.

Музей-квартира Сахарова с подлинным белым телефоном на столе, по которому Сахаров говорил с Горбачевым. Фотография: Флорис Аккерман

Нижний Новгород, 2018 г.

«ЧТО ВАЖНЕЕ?»

«Годы после падения Советского Союза в 1991 году стали трудным временем», – вспоминает нынешний директор музея. «Я преподавала математику в школе, но зарплату мне не платили». С 1991 года Нижний Новгород больше не закрытый для иностранцев город. «Россия открылась. Стали писать обо всём. На книжном рынке появились всевозможные книги и журналы. Я все больше и больше узнавала историю Сахарова. Затем, в 1993 году я увидела вакансию в кассу музея и пришла сюда на работу. После этого я работала здесь гидом, исследовательским ассистентом, главным куратором, а с 2000 года – директором. В первые годы сюда приходило много посетителей. Даже его бывшие охранники приходили посмотреть, как жил Сахаров».

Экскурсионные автобусы музей Сахарова больше не ездят. В год он имеет только две тысячи посетителей. В школах детям ничего не рассказывают о нем. Память о Сахарове постепеннно стирается. «Россияне старше сорока лет, воспитанные в Советском Союзе, восхищаются его научной деятельностью, но считают его плохим политиком», – говорит Потапова. «Но его эссе по-прежнему имеет значение в свете нынешних отношений между Россией и Западом. Несмотря на то, что между тем и настоящим временем существуют различия», – подчеркивает она. «Существующие мировые лидеры могли бы многому научиться из решений Сахарова», – говорит Потапова, потому что он перешагнул национальные интересы и отстаивал прежде всего интересы человека. Потому что: «Что важнее? Человечество или ваша собственная страна? »- спрашивает она риторически. «Этот вопрос более уместен, чем когда-либо. К сожалению, политики не думают в духе Сахарова».

Ученый-ядерщик пятьдесят лет назад подчеркивал важность военного равновесия. Ни одна страна не должна превосходить другую. Иначе соблазн нападения станет слишком велик. Именно на эту тему Путин регулярно выражает недовольство в отношениях с Западом. Сахаров также придавал большое значение интеллектуальной свободе, которая позволяет народу контролировать и оценивать действия властьимущих и выдавать новые свежие идеи.

«Необходимо уметь свободно мыслить без давления», – подчеркивает Потапова. «Когда люди открыто говорят о проблемах, это приводит к их решениям. Тогда нет необходимости применять оружие. В России больше свободы личности, чем во времена Советского Союза, но полной свободы здесь нет. Посмотрите на убийство Бориса Немцова (политик и критик Путина, убитый в 2015 году, бывший губернатор Нижегородской области в 1990-х годах, ФА) ». Затем подавленно добавляет:«До сих пор неясно, кто был заказчиком. Политики высшего звена должны были бы следить за ходом расследования, а не молчать. Сахарову бы это всё не понравилось».

Потапова не видит нового Сахарова. «Никто не обладает таким мышлением. Он сразу мог видеть суть проблемы, там, где нам нужно сделать десять шагов. В России нет никого с таким видением. Ни один мировой лидер не обладает им. А нам нужен такой человек».

В музее, финансируемом местными властями, все сосредоточено на сохранении и распространении наследия Сахарова и его идей. Жемчужина  музея – белый телефон в гостиной – подлинник, который вызволил Сахарова из ссылки. Потапова чувствует свою связь с ученым-физиком. «Конечно, мне было бы очень интересно поговорить с Сахаровым. Но тогда это было невозможно. Вся эта система наблюдения, охранник у входа, который никого не пускал … Было ясно, что с ним нельзя разговаривать. Можно сожалеть, если ничего не сделал, хотя мог бы сделать. Но в той ситуации я не могла говорить с Сахаровым, поэтому я не могу сожалеть об этом».

Помимо интервью с Любовью Потаповой, эта статья основана на интервью с Мариной Шайхутдиновой, главным куратором музея Сахарова в Нижнем Новгороде и Сергеем Лукашевским, директором Сахаровского центра в Москве. Кроме того, я разговаривал с Дмитрием Сусловым, доцентом факультета экономики и международных отношений в Высшей школе экономики в Москве и программным директором дискуссионного клуба и аналитического центра Валдай. Материалы также взяты из автобиографии Андрея Сахарова: «Воспоминания».

 

Share this

Dumitru Tudor ging in stiltestaking op het Universiteitsplein in Boekarest. Het kostte hem vier maanden gevangenisstraf en een vlucht uit zijn land.

Dumitru Tudor (1948), Roemenië. Boekarest 17-20 juni 1990

“Ik was op het verkeerde moment op de verkeerde plaats. Op 13 juni 1990 was ik toevallig voor mijn werk in Boekarest en liep langs het Universiteitsplein. Dat deed ik wel vaker: het plein werd al sinds april bezet door duizenden demonstranten die ontevreden waren over het nieuwe regime. Die dag was er meer onrust dan andere dagen. Ik ging een kijkje nemen, als een soort toerist. Het plein was geblokkeerd door politiebusjes. Maar toen gebeurde er iets vreemds: de politie trok zich terug, en een paar minuten later waren er overal ontploffingen en rook, geschreeuw en rennende mensen.

“Ik stond vlakbij het televisiestation, en zag demonstranten naar binnengaan. Boven het gebouw cirkelden helikopters. De menigte was woedend, ook ik stak mijn vuist in de lucht. Toen het uit de hand liep, ben ik weggegaan.

“De volgende dag werden beelden van mij vertoond tijdens het journaal op de staatstelevisie. Ik, met mijn vuist in de lucht. Ik was blijkbaar gefilmd en werd ‘vijand van de democratie’ genoemd.

“Op mijn werk werd me verteld dat ik ‘vrijwillig vakantie’ moest opnemen. Niet veel later werd ik afgevoerd naar het politiebureau voor een ondervraging: mijn eigen collega’s hadden me verraden.

“Ik wist: nu is het afgelopen, ik ben niet vrij meer. Ik voelde me bedrogen en boos, maar ook bang en alleen. Ik kon niet anders, ik móest iets doen.

“Het was zondagmiddag 17 juni toen ik thuis een groot papier pakte. In grote letters schreef ik Greva Tăcerii (‘Stiltestaking’), daaronder dertien eisen zoals vrije pers, de vrijlating van politiek gevangenen en duidelijkheid over de gewelddadige mijnwerkers. Met een touwtje hing ik het papier om mijn nek, en ging naar het Universiteitsplein. Daar stond ik soms urenlang op één plek, of liep wat rond. Ik zei niks. Voorbijgangers reageerden heel verschillend. Sommigen negeerden me, andere riepen: ‘Ja, zo moet het!’

“Ook toen president Ilieuscu werd ingehuldigd stond ik nog op het plein. Er waren duizenden mensen en veel internationale pers. Ik bleef gewoon staan met mijn papier om mijn nek. Het moet die dag geweest zijn dat iemand van de geheime dienst mij heeft opgemerkt.

“Ruim een week later werd ik gearresteerd. Vier maanden heb ik in de gevangenis gezeten. Eerst in een kelder met criminelen, later in een gevangenis waar ik een hongerstaking hield. Het leverde me een verblijf in de isoleercel op, met kettingen om mijn enkels.

“Nadat ik werd vrijgelaten, bleef de geheime dienst me in de gaten houden. Toen we na een rechtszaak hoorden dat ik wéér de gevangenis in moest, zijn mijn vrouw en ik met onze drie kinderen het land uit gevlucht.

“Spijt heb ik zeker niet. Ja, dat mijn actie zo weinig effect heeft gehad, dat vind ik jammer. Maar ik zou het zo weer doen. Het heeft me tot op de dag van vandaag niet losgelaten, de verbittering, het bedrog.”

De Mineriadă

Eind 1989 kwam het Roemeense volk na veertig jaar communistische dictatuur in opstand tegen Nicolae Ceaușescu tijdens de ‘Roemeense Revolutie’. Er zou niet veel veranderen: na Ceaușescu’s val nam Ion Iliescu de macht over. Hij had tijdens Ceaușescu’s bewind hoge politieke functies vervuld en was lid van de communistische partij. De communistische lijn werd volgens velen doorgezet, wat leidde tot nog meer protesten.
Vanaf 25 april 1990 bezetten studenten en andere demonstranten het Universiteitsplein. Toen er op 13 juni rellen op het universiteitsplein uitbraken, en demonstranten onder meer het televisiestation binnenvielen, liet Iliescu die bloedig neerslaan. Duizenden mijnwerkers werden de stad ingereden om de demonstranten bruut neer te slaan tijdens een van de zogenoemde Mineriadă.

 

 

Share this

Alfonso Natella hield met andere fabrieksarbeiders een wilde staking in de Fiatfabriek in Turijn. De actie luidde het begin van de ‘hete herfst’ in Italië in, een periode vol demonstraties en gevechten.

Alfonso Natella (1945), Italië. Fiat Mirafiori, Turijn, 29 mei 1969.

“Ik emigreerde naar het noorden samen met zo ongeveer iedereen die ik kende. We konden niet anders. In het zuiden had je behalve je moeder en de zee, louter armoede en werkeloosheid. Ik had peren geplukt, perziken geoogst, dozen tomaten gesjouwd. Zwaar werk van soms wel veertien uur per dag, maar niet genoeg om van te leven.

“Fiat was als het beloofde land. Het mythische, grote Fiat. Daar zou alles anders zijn.

“Wat een desillusie. Met z’n honderden stonden we aan de assemblageband. Geen mensen, maar nummers. Het werk was nog zwaarder dan ik gewend was. Ik logeerde bij mijn zus, maar veel arbeiders sliepen op het treinstation: de Turijners weigerden een kamer te verhuren aan ‘zuiderlingen’ zoals wij. Op een dag kwam ik op de interne verpleegafdeling: het leek wel een veldhospitaal! Overal gewonde arbeiders. Blijkbaar voerden we oorlog, maar voor wie?

“Bij de poorten stonden studenten, ze deelden flyers uit en zeiden dat wij werden uitgebuit – dat wisten we zelf ook wel. Hoewel ik niks met die types had, besloot ik hun bijeenkomst te bezoeken. Tot mijn verbazing waren er daar meer zoals ik: arme sloebers uit het zuiden die er genoeg van hadden gecommandeerd te worden. We besloten tot een wilde staking.

“Op de dag van de staking nam ik in een impuls een groot karton mee met daarop de woorden ‘Potere Operaio’ (‘Arbeidersmacht’, red.). De bewaker hield me tegen en wilde me naar de bazen brengen. Ik deed alsof ik gedwee meeging, maar trok hem plotseling aan z’n stropdas en gaf hem een paar rake klappen. Ik vond dat hij geen recht had om mij te commanderen. Om me heen gejoel.

“Het was een spontane actie, maar er zat wel degelijk een idee achter: ik wilde een daad stellen, omdat ik stiekem bang was dat er niemand zou meedoen aan de staking. Ten overstaan van iedereen had ik daarom mijn baan op het spel gezet voor onze strijd. Zo wilde ik laten zien dat er belangrijker zaken bestaan dan geld: waardigheid.

“We waren met een man of tachtig man. Eigenlijk was het simpel: iedere assemblagelijn had een knop die de lopende band kon stopzetten. Het lukte ons alle assemblagebanden stil te leggen. Niemand werkte die dag. Voor even waren de rollen omgedraaid: wij arbeiders hadden de macht, de bewakers waren bang voor óns.

“Het was het begin van de grote arbeidersstrijd bij Fiat. Zelf werd ik meteen ontslagen.

“Het ging om hogere lonen en kortere werktijden ja, maar bovenal pikten we het niet om de ‘minderwaardigen’ te zijn. Een arbeider is evengoed een mens! Het gevoel dat ik in staat was een nationale kapitalistische mythe te verlammen, is me mijn hele leven dierbaar geweest.”

Hete Herfst

In de ‘hete herfst’ van 1969 gingen miljoenen arbeiders in Italië in staking. Ze voelden zich geïntimideerd en vernederd door hun meerderen, en uitgebuit door het moordende tempo in de fabrieken en de slechte arbeids- en leefomstandigheden. De stakingen werden vaak buiten de vakbonden om georganiseerd. Links-radicale studentengroepen sloten zich aan bij de arbeiders om hen te helpen zich te organiseren en doelstellingen te formuleren; zij hoopten op een sociale revolutie.

De ‘hete herfst’ werd ingeluid door stakingen bij Fiat Mirafiori in Turijn in mei 1969 en culmineerde in juli in een groot gevecht tussen demonstranten en de politie. Uit de studenten-arbeidersbeweging in Turijn kwamen de radicaal-linkse groepen Potere Operaio en Lotta Continua (‘Voortdurende Strijd’) voort. In de jaren ’70 verhardde de strijd en voerde de communistische Brigate Rosse links-terroristische aanslagen uit.

Share this

Een half jaar nadat dissidente Lagle Parek was vrijgekomen uit de goelag, organiseerde ze mede de succesvolle Hirve Park meeting.

Lagle Parek (1941), Estonia, Tallinn, 23 augustus 1987

“Op de laatste dag van januari 1987 werd ik vrijgelaten uit het strafkamp. Met familie en vrienden dronken en aten we drie dagen lang. Natuurlijk ging ik niet meteen daarna door met mijn dissidente activiteiten, na drie jaar gevangenschap moest ik eerst begrijpen wat er allemaal speelde. Met Tiit Madisson en Heike Ahone smeedde ik in Pärnu. We vonden dat het zo niet langer kon.

“Op 23 augustus organiseerden we een demonstratie in Tallinn. Het was precies 48 jaar geleden dat het Molotov-Ribbentrop Pact was getekend, de geheime overeenkomst tussen Hitler en Stalin, waarbij de Baltische Staten in feite aan Rusland werden uitgeleverd. We wilden het recht afdwingen om de tekst van het pact te publiceren om iedereen te laten zien hoe we onze vrijheid verloren.

“Aan kennissen bij Radio Voice of America vroegen we de demonstratie aan te kondigen. Om 12 uur zou hij beginnen, maar om tien voor twaalf was er nog niemand. Toen, om precies twaalf uur begon het plots vol te stromen met mensen. Onbegrijpelijk! Tussen de 2000 en 5000 mensen kwamen; schrijvers, wetenschappers, maar ook gewone arbeiders.

“Dat was een geweldig gevoel, onwerkelijk ook. Er waren toespraken en we eisten vrijheid voor politieke gevangenen. Over onafhankelijkheid werd nog niet direct gesproken. Daar was het nog te vroeg voor. Natuurlijk, we waren hoopvol, maar daar durfden niet eens over te fantaséren.

“Of het risicovol was zo’n demonstratie te organiseren? Daar dachten we niet over na en eigenlijk was dat heel verstandig. Er móest iets gedaan worden. Het werd een vredelievend protest. De politie wist niet wat ze met ons aan moest, de milities stonden erbij en keken ernaar. Ze hadden dit totaal niet verwacht, ze hadden geen orders. Dat werd later, bij andere demonstraties, wel anders.

“’Hirve Park’ zorgde voor een golf aan demonstraties, niet allemaal even uitgesproken, maar er was iets veranderd in het bewustzijn. Mensen wisten nu dat ze hun mening konden, nee moesten, uiten. Mensen begonnen te begrijpen dat zij iets betekenden. Dat betekende een eerste politieke stap.

“Ik heb in die hele sovjettijd nooit gedacht om te stoppen met mijn dissidente activiteiten. Nee, nooit. Waarom ik niet gebroken ben? Ik weet interessant genoeg ook niet hoe dat kan. In 1949 werden we naar Siberië gestuurd, mijn zus, mijn oma en ik. Mijn moeder had verboden boeken in bezit. We kwamen daar aan en hele families huilden. Mijn oma – ze was actrice – zei: ‘Wij gaan hier niet huilen!’”

Hirve Park Meeting

Niet alleen in Estland, maar ook in Letland en Litouwen werden demonstraties gehouden om het Molotov Ribbentrop Pact te markeren. In Estland leidde de demonstratie tot de vorming van de Estonian Group for the Publication of the Secret Protocols of the Molotov-Ribbentrop Pact (MRP-AEG). Het was de eerste organisatie die onmiddellijke en onvoorwaardelijke onafhankelijkheid eiste. Behalve deze groep werd ook de Estonian Heritage Society door Mart Laar opgericht. Laar werd de eerste gekozen premier van onafhankelijk Estland.
Lagle Parek bracht als kind 4 jaar in de goelag door. Ze ontwikkelde zich tot dissident en zat in de jaren tachtig nog drie jaar vast in een sovjetkamp. Na de onafhankelijkheid werd ze  minister van Binnenlandse Zaken in het kabinet van Laar. Ze bekeerde zich tot het katholicisme en woont nu in het Pirita-klooster in Tallinn.

Share this